بقای اقتصادها در دنیای امروز با توسعه گره خورده است و رقابت جهانی برای این بنا در دو مقوله خلاصه میشود: ظرفیت اقتصادی و توان تولید. حیات اقتصادی ایران طی یک قرن گذشته به نفت وابسته بود، و این مادهی طبیعی که عمده منبع درآمد کشور را تشکیل میدهد تمامی جنبه های زندگی اجتماعی و سیاسی ما را تحت تاثیر خود قرار داده، چنان که در حال حاضر با تشدید بی سابقه تحریم بانکی و تحريم صادرات نفت ایران در سطح بین المللی، پیامدهایی چون تورم، افزایش نرخ ارز، افت بیش از حد ارزش پول ملی و برهم خوردن توازن بودجه و جریان نقدینگی را در پی داشته است. این پیامدها از یک سو زنگ خطری است برای بنای اقتصاد جامعه و از سوی دیگر ترمزی است در مسیر چشم انداز توسعه ایران، برای درک آثار و تبعات اقتصاد نفتی به دانش آکادمیک در حوزه اقتصاد نیازی نیست. این اثرات برای هر شهروند متوسط و در زندگی روزمره قابل لمس است. همچنین، نفت در سیاست داخلی و دیپلماسی خارجی کشور تاثیر مستقیم داشته و دارد. دولتها آمده و رفتهاند؛ نظام جهانی دستخوش تغییرات بسیار شده است، تکنولوژی با سرعتی سرسام آور رشد کرده است. اقتصاد جهانی در افقهایی که تصور نمیشد بسط یافته است، کشورهایی که با همین چند سال پیش با فقر و بدهیهای سنگین دست و پنجه نرم میکردند (هند و برزیل) اکنون به پیشگامان توسعه تبدیل شده اند و... اما سرنوشت میلیونها ایرانی هم چنان در دست نفت باقی مانده و توسعهاش هم از نوع "وارداتی" است.
پس از گذشت یک قرن از صادرات نفت، درآمد سرانه هر ایرانی (قاعدتا) میبایست در سطح شاخص و استاندارد جهانی رفاه باشد، اما به گواه آمارهایی که در این کتاب خواهید دید نه تنها سطح رفاه و معیشت مردم بهبود نیافته، بلکه عدد محاسباتی در آمد سرانه ایران، عددی غیر واقعی است که دست کم ۷۰ درصد از آن را سهم نفت تشکیل میدهد نه در آمد ناشی از یک اقتصاد نیرومند و مولدا با این اوصاف، چشم انداز توسعه با خیلی دور است یا مگر معجزهای رخ دهد که نسل کنونی از مواهب توسعه بهرهای ببرد و با خاطری آسوده برای فردای فرزندانش برنامه ریزی کند.
این کتاب کوششی است در بررسی و تجزیه و تحلیل شرایط کنونی اقتصاد ایران با نگاهی به تاریخ گذشته، بررسی شرایط حاضر و برآورد آنچه در آینده (نه چندان دور) رخ خواهد داد. هدف اینجانب از ارانهی مطالب که همگی بر دادههای آماری موثق و نیز مستندات تاریخی و علمی استوارند، طرح سه مسئله محوری و اساسی در اقتصاد کنونی، ایران است که به اعتقاد اینجانب از جمله خلاءهای مطالعاتی محسوب میشوند:
الف) توسعه بر اساس اقتصاد بدون نفت
ب) مدیریت استراتژیک و آیندهنگر
ج) انتصاد سیاسی نفت
نظر به دامنهی گستردهای که موضوع محوری این کتاب را تشکیل میدهد و ضرورت و حساسیت مسئله با توجه به تحریمها و محدودیتهای جهانی که هم اکنون از سر میگذرانیم فصول، موارد و موضوعات طرح شده در این کتاب هنوز جای بسط دارد و امیدوارم ابن کوشش مختصر و موجز مرآغاز و مشرقی برای اهل فن، دانش پژوهان، دانشجویان و علاقمندان به سرنوشت انتصادی ایران مؤثر باشد.
حسن نفیسی راد
